بازگشت
ادبيا ت ، فرهنگ و اصطلاحات عاميا نه
صباح صباح

(مروري به ضرب المثل هاي پارسي ، قرقيزي وروسي)

 

ضرب المثل‌ها و اصطلاحات رايج در ميان هر ملت يكي از عناصر مهم زبان و ادبيات آن مردم به شمار مي‌رود.
در كتاب كاوشي در امثال فارسي آمده ضرب المثل جمله كوتاه به نظم يا به نثر گاهي در بردارنده پند و دستور اخلاقي و اجتماعي بزرگي است كه با وجود كوتاهي لفظ و سادگي و رواني، شنونده را در افكار عميق فرو مي‌برد و آن جمله را از گوش به اعماق قلب خود مي‌فرستد و انفعالات و هيجاني در نفس او به وجود مي‌آورد.
در لغات نامه دهخدا آمده: «ضرب المثل عبارت است از ذكر چيزي كه ظاهر شود اثر آن در غير آن چيز.»
در زيب سخن آمده: ضرب المثل همان مثل ساير است كه بدين نام شهرت دارد.
به نظر من ضرب المثل‌ها افكار و پند و اندرزهاي بزرگ را در جملات كوتاه و به يادماند ني بيان مي‌كند لذا انسان‌ها مي‌توانند با به خاطر سپردن و به كاربردن عملي نصايح موجود در ضرب‌المثل‌ها، راه خود را در زندگي عادي به طرف اصلاح هموار نمايند.
مثلاً: تن آدمي شريف است به جان آدميت نه همين لباس رعناست نشان آدميت (سعدي)
(عالم بودن آسان است، آدم بودن سخت است.) قرقيزي
مشترك:
آدم به كيسه‌اش نگاه مي‌كند.
(به اندازه د ماغت عطسه كن) قرقيزي
(مطابق لحافت پاها يت را دراز كن.) روسي
ضرب المثل‌ها آيينه انديشه‌ها و تجربيات گذشتگان است و دانش‌ها و حكمت‌هاي آنها را به ما منتقل مي‌كند.
در پرتو و صاياي خردمندانه بزرگان كه در حكمت‌هاي شفاهي بيان شده‌اند و داراي تاريخ و سابقه طولاني هستند مردم قرقيزي توانستند معنويات خود را حفظ كنند. تمدن معنوي قرقيزها كه زندگي كوچ نشيني داشتند براي اخلاف به منزله گنجينه حكمت و مباني اخلاقي است، چون بسياري از روايات، افسانه‌ها، ضرب‌المثل‌ها به صورت شرح حال فلسفه و بيان نامه اخلاقي مردم قرقيزي جلوه مي‌كنند.
مثلاً: آن چه در آيينه جوان بيند پير در خشت خام آن بيند.
(اگر به پدر و مادر احترام بگذاري از فرزندان  خود خوبي‌ها را خواهي ديد.) قرقيزي
هر ضرب‌المثل را مي‌توان به عنوان مرواريدي واقعي كه از اعماق ذهنيت ملي به دست آمده است تلقي كرد. اغلب مضمون فقط يك ضرب المثل را مي‌توان با داستان مربوط به يك رويداد قابل ملاحظه برابر شمرد.
وقتيكه صحبت از شرايط وجود ضرب‌المثل‌ها به ميان مي‌آيد، نبايد حدود معين را برقرار كرد اما بايد تذكر داد كه ضرب المثل‌ها فقط در موارد معين به كار مي‌روند.
شاعران قرقيزي غالباً براي معناي اخلاقي ضرب المثل‌ها جايگاه شايسته‌اي قائل هستند و مفاهيم آنان را در آثار خود آشكار مي‌كنند. نويسندگان بزرگ قرقيزستان از ضرب‌المثل‌ها براي روشن كردن دنيا بيروني و دروني قهرمانان اصلي، جهان بيني،‌ مبارزه و روابط آنها با جامعه و محيط پيرامون استفاده مي‌كنند.
بدين علت در ضرب‌المثل‌ها ما بوضوح عواقب رويدادها كه در قلب مردم اثر فراموش نشدني بجا گذاشتند مي‌بينيم. منبع اساسي شكل‌گيري ضرب‌المثل‌ها خود زندگي است و ضرب المثل‌ها هميشه در شئون مختلف زندگي اجتماعي موجود بودند. مثلا به ضرب المثل‌هاي ذيل توجه كنيم كه مربوط ‌اند به زحمت،‌ حرص، نيروي وحد ت: 

مشترك: ( يك دست صدا ندارد)
(از يك اسب گرد پديد نمي‌آيد.) قرقيزي
(يك نفر در ميدان سپاهي نيست.) روسي
آب از د ستش نمي‌چكد. (پارسي)
(حتي اگر گردن بخيل قطع شود ، خون ندارد .) قرقيزي
(او در زمستان برف نمي‌دهد.) روسي
ببرد گنج هر كه برد رنج . پارسي
(اگر زحمت بكشي، بركت خواهي داشت.) قرقيزي
(بدون زحمت حتي نمي‌تواني ماهي را بگيري.) (روسي)
غير از اين فرهنگ قرقيزي سرشار از ضرب‌المثل‌ها راجع به وطن، حيات و عشق، شغل، اخلاق، زندگي خانواده، نابرابري اجتماعي است. انواع مختلف فولكلور نظير سرودهاي عبرت انگيز، لطايف ملي،‌ داستان‌ها، حماسه‌ها، معماها و افسانه‌هاي تاريخي در حكم منبع دوم ظهور ضرب المثل‌ها هستند.
يكي از اهداف اصلي اين كار بررسي خصايص ملي سه ملت است چون نظرهاي يكسان بر سر بسياري از مسائل منجر به پيدايش تعداد هنگفت ضرب المثل‌ها مي‌شود كه داراي مفاهيم مشابه هستند.
مشترك: ( يك بز گرگي   گله را گرگين مي‌كند.)  پارسي
(يك ذره سرگين ظروف روغن را خراب مي كند.) قرقيزي
كاري بكن بهر ثواب نه سيخ بسوزد نه كباب. پارسي
(ارابه نشكند و گاو نراخته نميرد.) قرقيزي
(هم گرگ‌ها سيرند، هم گوسفندها سالمند.) روسي
مشترك: مثلاً
در هميشه به يك پاشنه نمي‌ چرخد. پارسي
همه چيز مي‌آيد و مي‌رود. قرقيزي
(همه چيز روان است، همه چيز تغيير مي‌كند.) روسي
انسان جايز الخطاست. پارسي
(آدمي كه هيچ وقت اشتباه نمي‌كند، وجود ندارد، دريايي نيست كه قوربقه نداشته باشد.) قرقيزي
(اشتباه كردن مخصوص هر آدمي است.) روسي
يكي از عوامل مهم در توسعه فرهنگي عبارت از آن است كه مهاجرت اقوام هند و خراساني و هند و اروپايي به سوي آسياي مركزي جريان آميزش و تعميم فرهنگي‌هاي مختلف را به دنبال داشته است.
نفوذ زبان پارسي در زبان قرقيزي: اكثر كلمات مربوط به دين و تجارت از كلمات پارسي اخذ شده است. برخي از زبانشناسان تعداد آن را بالغ بر 1200 كلمه مي‌دانند كه به نظر مي‌رسد بسيار بيشتر از اين تعداد باشد.
(در سود دوستي وجود ندارد.) قرقيزي
بسياري از ضرب المثل‌هاي پارسي داراي معادل خود نزد ملل آسياي مركزي هستند و بعضي اوقات اين تشابه‌ها خصلت تحت اللفظي دارند.
مشترك: مثلاً؛
دشمن دانا به از نادان دوست. پارسي
(دشمن دانا بهتر از دوست نادان.)
(دشمن دانا به از دوست نادان.)
در هر زبان ميزان زيادي ضرب المثل هست كه در ساير زبان‌ها معادل ندارد و جاي تعجب نيست چون هر ملتي داراي ويژگي فرهنگي و نژادي خاص خود است. هر ملت از ضرب المثل‌ها كه مربوط به آداب و رسوم، وقايع تاريخي و اجتماعي است برخوردار است و البته اين مثل‌ها به نحو بارز، ويژگي‌ ملي را ابراز مي‌كنند و مختص اين مردم است. مثلاً‌ آب منبع اصلي حيات محسوب مي‌شود، احتياج دائمي به آب منجر به پديد آمدن تعداد زيادي ضرب المثل‌ها در اين زمينه شد.
پارسي

آب اگرصد پاره گردد بازيکجا مي شود . ( دربيان دوستي )
آب پارسال نال پيرارسال (راجع به فقر)
آب در جگر ندارد.
آب هميشه  از يك جوي  نمي‌رود (راجع به دعوا يا اختلاف بين آدم‌ها)
آب و گاوشان يكي است (راجع به دوستي نزديك و استوار)
ضرب المثل «آب دست يزيد افتاده» در اثر حادثه تاريخي بوجود آمد و در مواردي به كار مي‌رود كه امري كه اهميت حياتي دارد در اختيار آدم‌هاي ناخوشايند است. طبعاً كه همين وضع نمي‌توانست نزد مردم ديگر پيش بيايد. يكي از خصوصيات مهم ضرب المثل‌هاي قرقيزي عبارت از آن است كه در آنها حيوانات مختلف به كار مي‌روند و معمولاً‌ به صفات مثبت و منفي آدم‌ها تشبيه مي‌كنند.
اسب در ذهن قرقيزها يكي از پاكترين و شريف‌ترين حيوانات محسوب مي‌شود، چون براي عشاير كوچ نشين اسب نه فقط وسيله ضروري زندگي كه معيار ثبات، نعمت و ثروت تلقي ‌شده است.
(اسب بال‌هاي جوانمرد ي است.) قرقيزي
(كسي كه اسب ندارد، پاي  ندارد.)
(زماني كه صاحب اسب هستي،‌ سرزمين را ببين، زماني كه پدرت زنده است مردم را بشناس.)
ضرب المثل هاي قرقيزي از لحاظ ساختار خود به دو گروه بزرگ تقسيم مي‌شود:
1. ضرب المثل‌هايي كه ساختار شعر دارند.
2. ضرب‌ المثل‌هايي كه داراي ساختار نثري / منثوري است.
همين تقسيمات ضرب المثل‌ها از منابع كه مربوط به پيدايش آنان است، بر مي‌آيد. در مواردي كه ضرب المثل‌ها از آثار منظومه سرچشمه مي‌گيرند آنها شكل سابق خود را به طور كامل حفظ نمي‌كنند و مطابق ويژگي‌هاي كاربرد آنان در سخنان منثور، تغيير پيدا مي‌كنند.
ضرب المثل‌هاي قرقيزي به ندرت از نظر ساخت، واجد جمله‌هاي پرسشي و عاطفي هستند. اين امر را مي‌شود اينطور  كه:  ضرب المثل‌ها براي ابراز عواطف مختلف استفاده نمي‌شوند و از شنونده جواب مستقيم را نمي‌طلبند، چون در اصل خود داراي خصلت مونولوگ هستند.
ضرب المثل‌هاي ساده اغلب شكل جمله‌هاي امري مي‌گيرند چون آنان متضمن پند و نصيحت هستند.
مثلاً:  (از بخيل دوري كن.)
اجزاي جمله در ضرب المثل‌ها داراي خصوصياتي هستند. مثلاً‌ اسامي خاص و ضماير شخصي تقريباً هيچ وقت به عنوان نهاد نمي‌آيند.
مثلاً: (زبان از شمشير تيزتر است.)
در ضرب المثل‌ها، غالباً افعال شخص دوم و سوم زمان (مستقبل) آينده، وجوه امري و شرطي، صفت مفعولي به «ca,g» اسم و صفت سوم شخص مفرد حالت فعالي و همچنين كلمات «bar» يعني «هست» و «jok» يعني «نيست» به عنوان گزاره به كار مي‌روند.
بدين ترتيب مسند وسيله ثمربخشي براي ابراز معناي همگاني ضرب المثل‌ها است كه نه با اجرا كننده عمل و نه با شمار و زمان مرتبط نيست.
مثلاً: (خوراك زمستان را در تابستان تهيه كن.)
عدد و ضمير در ضرب المثل‌ها به طور محدود نقش صفت را ايفا مي‌كنند.
در ضرب المثل‌ها همه ا قسام اجزاي جمله‌ها مشاهده مي‌شوند. اجزاي جمله‌ها مي‌توانند ترتيب دستورمند و نادستورمند داشته باشند. در صورت ترتيب دستورمند فعل در آخر جمله قرار دارد.
ترتيب نادستورمند در ضرب‌المثل‌هاي منثور مقيد به اين است كه بايد يكي از اجزاي جمله را با ضربه منطقي مشخص كرد. نهاد، گزاره و مفعول غير صريح مورد ترتيب نادرست مند قرار مي‌گيرند. نهاد اغلب قبل از فعل قرار دارد و با صداي بلند تلفظ مي‌شود، يعني با ضربه منطق، اهميت كلمه تأكيد مي‌شود.
مثلاً: (آهنگر چيزي درست نمي‌كند كه شكستني نباشد.)
اقسام جمله‌هاي جداگانه مختص ضرب ‌المثل‌ها است. اين جمله‌ها داراي صفت مخصوص به خود هستند. اول يك كلمه تلفظ مي‌شود، بعداً توضيح مفهوم اين واژه ارائه مي‌شود. معمولاً بعد از اداي كلمه اول بايد مكث كرد و سپس با تكرار همين كلمه ولي در ساير حالات جمله ادامه داد. همين جمله‌ها از وجود عواطف و بيان مؤثر فكر برخوردار هستند.
مثلاً: ( كار بچه ها توصيف ندارد.)
بايد گفت كه در زبان قرقيزي ضرب المثل‌هاي كه جمله‌هاي مركب هستند به مراتب نسبت به ضرب المثل‌هايي كه از نظر ساختار نحوي جمله‌هاي ساده هستند بيشترد يده مي شوند .
در شكل‌گيري هنري و ساختاري نحوي ضرب المثل‌ها قافيه داراي اهميت زيادي است چون خوش‌ آهنگي و تأثير منظوم را افزايش مي‌دهد، به تأكيد كلمه كه از نظر معنا مهم است مساعدت مي‌كند و در ساخت جمله‌هاي مركب شركت مي‌كند.  ضرب المثل‌هاي با خصلت مقابله، مقدم بر همه از لحاظ تركيب لغوي متمايز هستند. در هر كدام از عناصر مثل مركب بيش از دو متضاد به كار مي‌رود. متضادها در ضرب المثل‌ها با خصلت مقابله‌اي مي‌توانند نقش هر جزء جمله را ايفا كنند.
مثلاً: (عاقل براي مردم تلاش مي‌كند، احمق براي قوم خود .)
تباين در جمله مركب همايه همچنين با روشن لغوي ـ دستوري كشف مي‌شود. بدين ترتيب كه در تركيب ضرب المثل‌هاي مركب يك ـ دو متضاد مي‌توانند حضور داشته باشند كه با هم مقايسه مي‌شوند، اختلاف بين پديده‌ها از طرف فعل مشخص مي‌شود. (يك كلمه كه در اين جمله به صورت مثبت و نهي مي‌آيد)
مثلاً:  (نواقص ديگران را فوراً مي بيند و نواقص خود را تا دم مرگ نمي بيند .)
ضرب المثل‌ها كه داراي ساخت جمله مركب همپايه با خصلت مقابه‌اي است به دو گروه تقسيم مي‌شوند:
گروه اول: ضرب المثل از دو جمله مركب تشكيل مي‌شود كه به واسطه مقابله با هم ارتباط پيدا مي‌كند.
مثلاً: (من مي‌خواهم از پسرم صرف نظر كنم ـ از مرگش مي‌ترسم، دل بر نگيرم ـ از شايعات مي‌ترسم.)
گروه دوم: ضرب المثل‌ از جمله مركب و جمله ساده تشكيل مي‌شود. در واقع چنين ضرب المثل‌ها در تركيب خود داري سه جمله ساده هستند. جملات اول و دوم از نظر معنا نزديك به هم هستند، جمله سوم به كار مقابله مي‌رود.  مثلاً:  (از آدم بد اجتناب كن، از سگ دوري كن، مردم خود را دوست داشته باش.)
در ضرب المثل‌هايي كه از لحاظ ساخت جمله‌ي مركب همپايه با خصلت همگوني هستند، در باره‌ي پديده‌ها وقايع و نشانه‌هاي همنوع سخن مي‌رود، كه به يك مورد مربوط است.
(كسي كه به دشمن امان داد ، همسرش را عزا داد ميسازد ).
جمله‌هاي مركب همپايه كه عناصر آن با مفهوم جدايي (ولي، ليك، وليكن) به هم مي‌پيوندد كاربرد محدودي دارند. در اين نوع جمله‌ها راجع به دو عمل ابراز عقيده مي‌شود كه يكي از آنان ممكن است تحقق يابد.
مثلاً: (طلا را كسي كه كشف كرد، مي‌گيرد يا كسي كه اطلاع داشت.)
در زبان قرقيزي بندرت ضرب المثل‌هايي ديده مي‌شود كه از نظر ساخت جمله مركب همپايه با خصلت علت باشند.




 

 

 

 


November 27th, 2005


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
بازگشت
شعر،ادب و عرفان